Werkvormen om de creativiteit te prikkelen

Talloze wetenschappers hebben zich al gebogen over de nature en nurture van menselijke creativiteit. Van neurowetenschappers tot sociologen, psychologen en filosofen. Ze zitten niet allemaal op één lijn. Creatie in afzondering staat tegenover de kracht van het collectief. Ernst en toewijding staan tegenover speelsheid en beweging. Introversie staat tegenover expressie.[3]

Een gouden formule voor het prikkelen van creativiteit lijkt er niet te zijn. Wel zijn er universele valkuilen. Denk aan die collega die bij elk idee roept: ‘dat hebben we al een keer geprobeerd’ of ‘daar is toch geen geld voor’. Of de brainstorm met als enige opdracht: ‘wie weet er nog iets nieuws?’ Uit verschillende bronnen en onze eigen ervaring hebben we een selectie gemaakt van werkvormen en technieken die bij ons verrassende resultaten opleverden. Welke past bij jou en jouw team?

1. De empathische brainstorm: stap in de schoenen een ander

Eén van de valkuilen van brainstormen met collega’s en vakgenoten is dat je gezamenlijk vastzit in dezelfde denkpatronen. Iedereen weet hoeveel gedoe het is om iets nieuws op te zetten of om die conservatieve manager te overtuigen. Bewust of onbewust houden we onze eigen creativiteit dus tegen. Door een andere rol aan te nemen (of nog beter: door iemand met een andere rol uit te nodigen), kan je deze valkuil omzeilen.

Het AMC ziekenhuis in Amsterdam verbeterde haar dienstverlening met het project ‘Het zal je moeder maar wezen’.[4] Het concept was simpel maar doeltreffend: als je iemand door het ziekenhuis ziet dwalen, beeld je dan in dat het je eigen moeder is, ga erop af en blijf bij deze ‘moeder’ totdat zij (of hij) op de juiste plek is aangekomen. Niet alleen artsen en verplegers, ook studenten, administratief medewerkers en schoonmakers deden hieraan mee. De boodschap: iedereen heeft eigen taken, maar het is een gemeenschappelijke verantwoordelijkheid om de patiënt of bezoekers een veilig gevoel te geven.

Als eenvoudige oefening tijdens een brainstorm kan je een vraagstuk voorleggen aan groepjes van 2 tot 5 personen, met de volgende opdracht(en):

• Bedenk 10 manieren waarop een kind dit probleem zou oplossen
• Bedenk 10 manieren waarop een topsporter dit probleem zou oplossen
• Kies drie oplossingen die je grootouders zou aanspreken. Wat zouden zij veranderen?

2. De grensverleggende brainstorm: zoek de randen van het speelveld

In elke groep is een aantal mensen dat zo min mogelijk wil opvallen. Zij zullen niet snel als eerste met een ‘out-of-the-box’ idee komen. Pas als de eerste ideeën op papier staan komen ze op gang. Probeer dus aan het begin van een brainstorm al de grenzen van het vraagstuk op de zoeken. Zelfs de meest extreme ideeën kunnen elementen van de uiteindelijke oplossingen bevatten. Later in het proces kan je altijd extra restricties toevoegen – bijvoorbeeld in tijd of budget – om de haalbare van de onhaalbare ideeën te onderscheiden. De d.school van Stanford University deelt een paar werkvormen om de grenzen van je vraagstuk op te zoeken. Ze gebruiken het voorbeeld van een gezin dat per vliegtuig reist en zich zorgen maakt dat hun verveelde kinderen de andere passagiers tot wanhoop drijven [5]:

• Vergroot het positieve: Hoe kunnen we de energie van de kinderen gebruiken om passagiers te vermaken?
• Verwijder het probleem: Hoe kunnen we kinderen van volwassenen passagiers scheiden?
• Draai het vraagstuk om: Hoe maken we het wachten bij de gate tot het hoogtepunt van de reis?

3. De energieke brainstorm: zet creativiteit in beweging

Om tot nieuwe ideeën en inzichten te komen is het van belang dat beide hersenhelften samenwerken: de rationele, analytische linkerhersenhelft en de intuïtieve, creatieve rechterhersenhelft. Daarom pleit neuropsycholoog Erik Scherder al jaren voor minder zittend werken en méér beweging en muziek.[6]

Houdt hier rekening mee bij het voorbereiden van een brainstorm. Rijen stoelen en tafeltjes zijn niet bevorderlijk voor de creativiteit én maken het makkelijker om de telefoon of tablet erbij te pakken. Zorg dat de groep in beweging blijft. Kies voor een grote ruimte en benut die volledig. Zet deelnemers actief aan het werk en varieer met de grootte en de indeling van subgroepen.

Toen de auteurs van dit artikel begonnen met het geven van creatieve werksessies, waren we na afloop bekaf. Van het presenteren, maar ook van het rondlopen, plakken, fotograferen en opschrijven, terwijl de deelnemers nog energie over hadden. Dat moet natuurlijk andersom zijn. Het is echter een veel voorkomende valkuil, omdat een (over)actieve begeleider makkelijker controle kan houden over de brainstorm én de resultaten. Het loslaten van die controle is moeilijk, maar noodzakelijk. Door de deelnemers te activeren maak je ze onderdeel van het probleem én de oplossing, ook na afloop van de brainstorm. Enkele tips om de deelnemers in de doe-stand te krijgen:

• Begin de sessie met een ‘energizer’: een opdracht waarin ze veel moeten bewegen. Het zorgt voor wat ontspanning, maar je geeft ook een signaal af: de komende twee uur is er geen ruimte om achterover te hangen. 
• Begin met opdrachten in kleine groepjes van twee of drie personen. Zo krijgt iedereen de ruimte om mee te doen.
• Geef duidelijke instructies en deel deze uit aan de deelnemers of projecteer ze op een scherm.

Vraag tussentijds om feedback aan de groep. Hoe voelen ze zich? Zijn we op de goede weg? Zijn alle ideeën al opgeschreven? Dit geeft je de kans om tussentijds bij te sturen.

4. De systematische brainstorm: ontleed je product of dienst

Was jij een kind dat graag huishoudelijke apparaten uit elkaar schroefde? Dan is de denkmethode Systematic Inventive Thinking (SIT) echt iets voor jou. Het bestaat uit een serie opdrachten om je brainstorm systematisch op te delen. Dit lijkt als een beperking, maar voor veel mensen helpt het juist om beter te associëren en de creativiteit te prikkelen. [7] Enkele voorbeelden zijn:

• Bij Subtraction (vermindering) maak je een dienst of product eenvoudiger door onderdelen te schrappen. De Hi-Fi installatie bevatte vroeger een radio, cd-speler, cassettedeck, versterker en geluidsboxen. Gaandeweg zijn steeds meer functies verwijderd en bleven losse producten over, zoals de walkman, discman en mp3-speler. In de dienstverlening helpt deze techniek om klantprocessen te optimaliseren. Zo is de digitale handtekening in de plaats gekomen van het uitprinten, ondertekenen en terugsturen van officiële documenten.
• Task Unification (eenwording) is eigenlijk het omgekeerde hiervan. Je combineert verschillende functies of diensten in één product. Het bekendste voorbeeld is natuurlijk de smartphone die ook een camera, rekenmachine, kompas en wekker is. Maar ook een pakketreis met vliegticket, vervoer, verblijf en excursies is een voorbeeld van Task Unification.
• Bij Division (delen) sleutel je een product of dienst uit elkaar en zet het op een andere manier weer in elkaar. Zo was de afstandsbediening een innovatie om de knoppen op de televisie te verplaatsen, zodat de kijker niet van de bank hoeft te komen. Tegenwoordig zie je steeds vaker hoge gebouwen waar de bedieningsknoppen van de liften aan de buitenkant zitten, voor een slimmer en dus sneller gebruik.